زاگرۆس فەتاح : مەسرور بارزانی بازدانێكی فیكریی نوێ لە پێناو گەشەپێدانی ئابووریی كوردستاندا

 له‌سه‌ر پێشه‌وه‌ چونی كاروانی ئاوه‌دانی و خزمه‌تگوزراریه‌كانی كابینه‌ی نۆیه‌م زاگرۆس فەتاح  ئه‌ندامی مه‌كته‌بی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان ده‌ڵێت :"

مەسرور بارزانی بازدانێكی فیكریی نوێ لە پێناو گەشەپێدانی ئابووریی كوردستاندا

زاگرۆس فەتاح محەمەد ئەمین

 

ڕۆژی چوارشەممە ڕێكەوتی ١٥/١٠/٢٠٢٥، بەڕێز مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە هەولێری پایتەخت، بەردی بناغەی (پاركی زانست Science Park) كە بەشێكە لە ئینستیتۆتی داهێنان و نوێگەریی كوردستان KII دانا.

بە جورئەتەوە دەتوانین ئاماژە بەوە بكەین، كە ئەمە یەكەم جارە لە كوردستان هەنگاوێكی لەم جۆرە بە ئاراستەی وەبەرهێنانی توێژینەوەی زانستی لەپێناو گەشەكردنی ئابووریی كوردستان و بەگەڕخستنی هزر و توانا ئەكادیمی و زانستییەكان بۆ پێشكەوتنە ئابوورییەكان بهاوێژرێت.  

وەبەرهێنان لە بەرهەمهێنانی توێژینەوەی زانستی یەكێك لە فاكتەرە هەرە گرنگ و بنەڕەتییەكانی هەموو وڵاتە پێشكەوتووەكانی جیهانە لە پێناو بە خزمەتگرتنی زانست و توانا ئەكادیمییەكانی ئەو وڵاتانە بۆ گەشەكردنی گشت بوارەكانی ژیانی سیاسی و ئابووری و سەربازی و كۆمەڵایەتی و.. هتد.

لێرەدا پرسیارێكی زۆر گرنگ دێتە ئاراوە، كە بۆچی ئەم هەنگاوەی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەڕێز مەسرور بارزانی بۆ گەشەپێدانی ئابووریی كوردستان گرنگە؟ سەرەتا با بزانین (R&D) چییە؟ توێژینەوە و گەشەپێدان(Research and Development) بەو چالاكییە ئامانجدار و سیستەماتیكی و داهێنەرانەیانە دەوترێت كە حكومەت و كۆمپانیا و ڕێكخراوە قازانج نەویستەكان بۆ بەدیهێنانی داهێنانی نوێ، دۆزینەوەی زانستی نوێ، پەرەپێدانی بەرهەمەكان، خزمەتگوزاری و ڕێكاری نوێ، یان چاكسازیی بوارەكان ئەنجامی دەدەن. ئامانج لە (R&D)، ڕەخساندنی دەرفەتی سوودی كێبڕكێ، بەرزكردنەوەی ئاستی سوودوەرگرتن و دڵنیایی لە گەشەكردنی درێژماوەی كۆمپانیا و ڕێكخراوەكان و كەرتی تایبەتە.

هەروەها بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە پێویستە زیاتر بچینە ناوەڕۆكی ئەم بابەتەو لە پێناو بەرچاوڕوونیی خوێنەران و جەماوەری كوردستان، شەن و كەوی زیاتری بابەتە بكەین. سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێین كە ئەمە هەنگاوێكی تازە و نوێ و بازدانێكی هزری و فكرییە لە پێناو خێراكردنی پرۆسەی ئاوەدانی و گەشەپێدان و پێشخستنی زیاتری كەرتە جیاواز و بنەما ئابوورییەكانی هەرێمی كوردستان، بۆ ئەوەی وڵاتەكەمان بە خێرایی زیاتر بەرەو پێشكەوتن و سەقامگیری و سەربەخۆییئابووری و سیاسی هەنگاو بنێت.

وەبەر‌هێنانی حكومەت و هاندانی كەرتی تایبەت لە توێژینەوەی زانستی بۆ چارەسەركردنی كەموكووڕییەكان و هەنگاوی خێراتر بۆ دۆزینەوە و بەكارخستنیشێوازی نوێ و جیاوازتر بۆ گەشەپێدانی ژێرخانی ئابووری وڵات، هەوڵی زیاتر و هەوڵی پشت پەردە و نادیاری حكومەتن، بۆ گەشەپێدانی سەرچاوە نەتەوەییەكانی گەلەكەمان و سەرمایەگوزاری بۆ داهاتوویەكە كە زانست لە ناوەڕۆكیدایە.

وەبەرهێنانی توێژینەوە و پەرەپێدان، پەیوەندی ڕاستەوخۆی لەگەڵ گەشەی ئابووریدا هەیە. ئەو وڵاتانەی كە خەرجییەكی زیاتر بۆ توێژینەوە دابین دەكەن، بە شێوەیەكی گشتی گەشەی بەرهەمی ناوخۆیی بەهێزتریان هەیە بەهۆی زیادبوونی بەرهەمهێنان و داهێنانەوە. هەروەها یەكێك لە سوودە ئابوورییەكانی توێژینەوە و پەرەپێدان ئەوەیە كە هەلی كار بە نرخێكی بەرز لە بواری زانست و ئەندازیاری و تەكنەلۆژیادا دروست دەكات. ئەمریكا و چین لە خەرجییە گشتییەكانی توێژینەوە و پەرەپێدان پێشەنگن. ئەمریكا نزیكەی ٧٨٤ ملیار دۆلار و چین نزیكەی ٧٢٣ ملیار دۆلاریان لە ساڵی ٢٠٢٣ بۆ ئەم مەبەستە تەرخان كردووە. دوابەدوای ئەو دوو وڵاتە، وڵاتانی ژاپۆن، ئەڵمانیا و كۆریای باشوورلە وڵاتە سەرەكییەكانی ئەم بوارەن.

 

 گرنگیی داهێنان و وەبەرهێنان لە «توێژینەوە و گەشەپێدان»دا

گرنگیی داهێنان و وەبەرهێنان لە توێژینەوە زانستییەكان، سوودێكی زۆر و هەمەلایەنی بۆ گەشەپێدان و پێشكەوتنی بوارە جۆراوجۆرەكانی ژیان لە هەر وڵاتێكدا هەیە، كە لێرەدا بە كورتی ئاماژەی پێ دەدەین.

لە جیهانێكی پڕ لە كێبڕكێی خێرا لە بوارە جۆراوجۆرەكانی ژیان، بەتایبەتیلە بواری زانست و تەكنەلۆجیا، وەبەرهێنانی حكومەت لە توێژینەوەی زانستی بۆ گەشەپێدانی زیاتر، ستراتیژییەكی گرنگ و هەمەلایەنە و ژیرانەیە بۆ دروستكردنی ئایندەیەكی ڕووناك و بەهێزی ئابووری و كۆمەڵایەتی، بەتایبەتی لە كات و زەمەنێكدا كە ناوچەكە بە دەست قەیرانی زۆرەوە دەناڵێنێت، كوردستانیش گیرۆدەی كۆمەڵێك سەختی و گیروگرفت و ئابڵوقەی شۆڤینییانەی ناحەزانی ناوخۆیی و عێراقی و ناوچەیی بووەتەوە.

یەكێك لە گرنگییەكانی ئەم بوارە ئەوەیە كە سوودی ئابووری و بەرهەمهێنان زیاد دەكات:

 توێژینەوە و پەرەپێدان دەبێتە هۆی تەكنەلۆژیای نوێ كە ڕێگە بە خەڵك دەدات، زیاتر بەرهەم بهێنن، بە هەمان سەرچاوە یان كەمتر، ئەمەش ڕاستەوخۆ گەشەی ئابووری بەرز دەكاتەوە. ئەو وڵاتانەی كە زیاتر وەبەرهێنان لە توێژینەوە و پەرەپێدان دەكەن، بە هۆی زیادبوونی بەرهەمهێنان و داهێنانەوە گەشەی بەرهەمی ناوخۆیی بەهێزتریان هەیە. هەروەها ئەم كارە دەبێتە دروستكردنی هەلی كاری زیاتر. توێژینەوە و پەرەپێدان هەلی كار لە بواری زانست، ئەندازیاری و تەكنەلۆژیادا فەراهەم دەكات. هێزی كاری لێهاتوو و هەلی كار بە مووچەی زیاتر دابین دەكات و پەرە بە زانستی كارگێڕی دەدات. خەرجییەكانی توێژینەوە و پەرەپێدان دەتوانێت ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی كارگێڕی، بەتایبەتی لە كەرتی تەكنەلۆژیای بەرزدا، چونكە ئەو كۆمپانییانە كە وەبەرهێنان لە توێژینەوە و پەرەپێدان دەكەن، زیاتر ئەگەری ناساندنی بەرهەمی نوێیان هەیە. هەروەها لەبواری داهێنان و توانای كێبڕكێ دەتوانین بڵێین: توێژینەوە و پەرەپێدان بنەمای داهێنانە، سەكۆی داهێنەرانە بۆ پەرەپێدانی بەرهەم و خزمەتگوزاری و پرۆسەی نوێ بۆ داهێنان دابین دەكات. توانای كێبڕكێ بەرز دەكاتەوە. بە پەرەپێدانی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا، توێژینەوە و پەرەپێدان یارمەتیی وڵاتێك دەدات، كە لە قۆناغی جیهانیدا بمێنێتەوە لە كێبڕكێدا. خۆشگوزەرانیی درێژخایەن چالاك دەكات. هەروەها كاریگەریی درێژخایەنی لەسەر بەرهەمی هەمەچەشنی وڵاتان هەیە. لە بواری كۆمەڵایەتی، چاودێریی تەندروستی باشتر دەكات، واتە توێژینەوە و پەرەپێدان بەشدارە لە پەرەپێدانی چارەسەری پزیشكی و تەكنەلۆژیای نوێ، كە دەبێتە هۆی دەرئەنجامی باشتری چاودێریی تەندروستی بۆ دانیشتووان، كە سەلامەتی و ئاسایشی تەندروستی زیاد دەكات. وەبەرهێنان لە توێژینەوەدا دەتوانێت ببێتەهۆی داهێنانێك كە كۆمەڵگە بە شێوازێكی باشتر ئامادەكاری بۆ ئاستەنگەكانی داهاتوو بكات. هەروەها پەرە بە بەردەوامی دەدات. واتە كۆمەڵگە بە زیندوویی دەهێڵێتەوە. توێژینەوە و پەرەپێدان دەتوانێت ببێتە هۆی پەرەپێدانی تەكنەلۆژیا و چارەسەری بەردەوامتر، وەك سەرچاوەی وزەی نوێبووەوە. لەبواری داهێنان و پەرەپێدانی تەكنەلۆجیا، زۆربەی تەكنەلۆجیای بنەڕەتیی ئەمڕۆی جیهان، وەك ئەنتەرنێت و زیرەكیی دەستكرد و، پێكهاتەكانی بەرگری دژی نەخۆشییەكان، ڕیشەیان لە توێژینەوەی زانستییەوە هەیە. ئەم هەنگاوە دەرگایەك واڵا دەكات، بۆ دروستبوونی پیشەسازییەكی نوێ و زیادكردنی بەرهەمی نیشتمانی. وڵاتەكان لە ڕێگەی توێژینەوە و وەبەرهێنان لە توێژینەوە دەتواننوەك ڕەهەندی تایبەت لە بواری تەكنەلۆجیا خۆیان لەوانی دیكە جیا بكەنەوە(وەك ئەڵمانیا لە بواری دروستكردنی ئۆتۆمبێل، كۆریای باشوور لە بواری تەكنەلۆجیا).

لە بواری تەندروستیی گشتی، شیكردنەوەی نەخۆشی و دروستكردنی دەرمان، هەروەها وەبەرهێنان لە توێژینەوە زانستیەكانی ئەم بوارە، دەبێتە هۆی ئەوەیكە تێچووی كەمتر بۆ دەستنیشانكردنی نەخۆشییەكان و دروستكردنی دەرمانی باشتر بە تێچووی كەمتر و لە ئەنجامدا پاراستنی سەلامەتیی نیشتمانی بەدەیبهێنرێت و كێشە تەندروستییەكان كەم بكاتەوە و یارمەتیی باشتركردنی كوالێتیی ژیان بدات و پاڵەپەستۆی سەر سیستەمی تەندروستی كەم بكاتەوە .

سەبارەت بە ژینگە و وزە، وەبەرهێنان لە توێژینەوە لە بواری وزەی خۆر، با، ئاو، وڵات لە پیسبوونی ژینگە ڕزگار دەكات و كاریگەریی گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا لەسەر بوارەكانی ژیانی خەڵك كەم دەكاتەوە و، پێشوەختە حكومەتەكان بۆ هاتنە پێشی هەر قەیرانێكی لەناكاو و نەخوازراو ئامادە دەكات.

لە بواری ئاسایشی نیشتمانی، ڕوون و ئاشكرایە كە توێژینەوە لە بوارەكانی تەكنەلۆجیای جەنگ و بەرگری، بەتایبەتی تەكنەلۆجیای بێ شەپۆل و سیستەمی بەرگریی سەربازی، ڕۆڵێكی ستراتیژی لە پاراستنی نیشتمان و كەمكردنەوەی سەرمایە مرۆییەكان هەیە.

بۆچی خەرجییەكانی توێژینەوە و پەرەپێدان گرنگە بۆ پێشكەوتنی هەر وڵاتێك؟

ڕێژەی تەرخانكراوی بوودجەی هەر وڵاتێك بۆ ئەم مەبەستە ئاماژەیە بۆ پابەندبوونی وڵاتێك بە داهێنان و توانای كێبڕكێی درێژخایەن. زۆرجار خەرجییەكانی توێژینەوە و پەرەپێدانی زیاتر، پەیوەستە بە پێشكەوتنی تەكنەلۆژیای زیاتر، گەشەی بەرهەمهێنان و هەمەچەشنكردنی پیشەسازی. پشتگیری لە پێشكەوتنەكان دەكات لە زانست، تەندروستی، وزە و بوارەكانی دیكە كە دەتوانن كوالێتیی ژیان و خۆڕاگریی ئابووری باشتر بكەن.

گرنگیی ئەم پڕۆژەیە لەوەدایە كە بە پارەی كەرتی تایبەت جێبەجی دەكرێت لەو ژینگەیەی كە حكومەتی هەرێم بۆی دابین كردووە و بە تایبەت، بە پێدانی زەوی بۆ پڕۆژەكە كە دەبێتە دەعمێكی ڕاستەخۆ بۆ ئەم پڕۆژە ستراتیژە. بەڵامئەوەی گرنگە ئەوەیە كە حكومەت بەردەوام بێت لە پاڵپشتیكردنی ئەم پڕۆژەیە، چونكە توێژینەوەكان پشتڕاستی دەكەنەوە كە پاڵپشتیی حكومەت، كاریگەریی زۆری هەیە لەسەر پێشەوەچوونی ئەم پڕۆژانە بە پاڵپشتیی ڕاستەوخۆ وەكو پێدانی بەخشش، هاوكاری، بگرە قەرزیش، چونكە توانای دارایی حكومەت سنووردارە و دەكرێت لە ڕێگای ناڕاستەوخۆی وەكو «لێخۆشبوونی باج و گومرگ» پاڵپشتیان باش بێت، چونكە ئەم جۆرە پڕۆژانە سوودی بۆ كۆمەڵگە و ئابووری هەیە. شێوازێكیدیكەی هاوكاریی حكومەت دەتوانێت هانی كۆمپانیاكان بدات كە هاوكاریی ماددی ئەم پاركە بكەن.

 

 لەم كاتەدا ئەم هەنگاوەی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ گرنگە؟

بە پێی ئامارە بڵاوكراوەكانی ئەم بوارە، لە ناو وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كەمترین پارە سەرف دەكرێت بۆ ئەم بابەتە، جگە لە ئیسرائیل كە بوودجەیەكی بەرچاو بۆ ئەم كارە تەرخان و خەرج دەكات. بۆیە وەبەرهێنانی حكومەت لەم كاتەدا و لەم بوارە تازە و نوێیە، نەك تەنیا خەرجیی زیاتر بۆ حكومەت دروست ناكات، بەڵكو دروستكردنی كەلتوور و شێوازێكی گرنگ و سەرنجڕاكێشی زانستی و ڕاكێشانی ناوەندە زانستی و ئەكادیمییەكانی كوردستانەبۆ ناو كایە بنەڕەتییەكانی ژیان و ژێرخانی ئابووریی وڵات و، لە ئایندەدا كوردستان دەكاتە هەرێمێكی داهێنەر لە ناو وڵاتانی جیهانی سێیەم. بە واتایەكی دی، وەبەرهێنان لەم بوارە وەك دروستكردنی ڕێگایەكی قیرتاوكراو دەبێت، بۆ خێرایی زیاتر بەرەو گەشەكردن و گەشانەوە و پێشكەوتنی وڵاتەكەمان لە گشت بوارەكانی ژیان.

 

ئه‌م بابه‌ته 508 جار خوێنراوه‌ته‌وه‌‌

PM:10:17:26/10/2025